به گزارش «نماینده»، حج امسال، به واقع "حج خونین" برای زائران بیت الله الحرام بود، از حادثه سقوط جرثقیل در مسجدالحرام گرفته تا کشته شدن زائرین در مراسم رمی جمرات که تاکنون بیش از ٤٧٠٠ نفر کشته در این حادثه خون بار وجود دارد. آنچه در وهله اول به ذهن هر انسانی تداعی می شود، بی کفایتی مسئولان آل سعود در برگزاری حج است، خاندانی که مدعی خادم الحرمین است، به جای تمرکز بر مدیریت حج، به دنبال پرورش و حمایت مالی از جریان های تکفیری همچون داعش است و در اوج مراسم حج و در ماه حرام، به فکر بمباران مردم مظلوم یمن، ظلم به مردم بحرین و کمک تسلیحاتی به جریان های تکفیری در سوریه است.
لکن از این بی کفایتی خاندان عیاش آل سعود که بگذریم، اگر در سایت ها، وبلاگ ها و شبکه های اجتماعی، جستجویی اجمالی داشته باشید، متوجه خواهید شد که مطالب متعددی پیرامون مخالفت با حج، نوشته شده است که همگی حکایت از ترک این فریضه الهی دارد و از مسلمانان به دلائل مختلف خواسته شده است که این تکلیف الهی را ترک کنند. از جمله ادله ای که در میان این استدلالات زیاد به چشم می خورد، این است که چرا هزینه های کلانی که برای حج خرج می شود را صرف رفع مشکلات در داخل از کشور نکنیم؟ چرا حاجی، هزینه سفر خود به سرزمین وحی را صرف رفع گرفتاری از یک خانواده بی بضاعت و یا تهیه جهیزیه برای یک دختر جوان نمی کند. این نوشتار، در مقام پاسخ به این سوالات می باشد و بیان خواهد داشت که بین حج واجب و مستحب، تفاوت وجود دارد. و بعد از بیان حکمت حج و اسرار فردی و اجتماعی این واقعه عظیم در جهان بشریت که هر سال، فقط یک مرتبه، انجام میشود، این سوال را پاسخ خواهیم داد که آيا واقعا رفتن به حج، در شرايط فعلی، واجب است؟ و مرجع تصمیم گیری در این باره، آیا بر عهده حاکم اسلامی خواهد بود؟
مقدمات بحث
قبل از ورود به اصل پاسخ لازم است در ارزيابی اين موضوع به چند نکته توجه داشتيم:
۱. اولين نکته توجه به ضرورت دينی و اهميت و آثار بسيار مهم و سازنده حج در ابعاد فردی و اجتماعی است.
۲. نکته دوم تبيين فقهی موضوع است و توجه به اينکه حج دارای اقسامی است؛ واجب و مستحب و در موارد تزاحم ميان اجرای هريک از اقسام حج با ساير ضرورت ها و مصالح، حکم هر يک متفاوت است.
۳. ممکن است در مواردی به خاطر عناوين ثانويه يا احکام حکومتی، حج تعطيل شود و ولی‌فقیه می‌تواند بر اساس مصالح اهم اسلام و مسلمین، موقتاً حکم به تعطیل یک حکم شرعی - اعم از عبادی و غیرعبادی - نماید. البته بايد دقت داشت مصلحتی که موجب تعطیل امر عبادی چون حج میشود، باید از طريق کارشناسی و تخصصی ثابت شود که از مصلحت موجود در آن امر عبادی مهمتر باشد.
۴. نکته ديگر نگاه تطبيقی و مصداقی و و ضعیت امروز، به موضوع پرسش است که بايد ببينيم، آيا مصلحت رفتن به حج علی رغم اينکه می دانيم دولت سعودی از درآمدهای ناشی از آن برای ترويج وهابيت و... استفاده می کند، با نرفتن به حج و ترک يکی از مهمترين فرايض الهی و آثار متعددی که به دنبال دارد در شرايط کنونی کدام دارای مصلحت مهمتری است؟ البته با تفکيک ميان حج واجب و مستحب.
۵. نکته بعدی نقد اين رويکرد است که آيا با تعطيلی حج توسط ايران می توان جلوی فعاليت های وهابيت را گرفت؟ يا اينکه بايد از اين موقعيت استفاده نمود و با پربار نمودن حج و برپایی حجی ابراهيمی و تلاش برای بيداری جهان اسلام و...، به خنثی سازی توطئه های دشمنان و گسترش اسلام ناب اقدام کرد؟
آیا بهتر نیست، عمره تعطیل شود؟
حج عمره با توجه به مستحب بودن آن تفاوت عمده ای با حج تمتع (واجب) دارد و برخی از هموطنان ما در طول عمر خود، چندین بار به این سفر معنوی و مستحب مشرف می شوند. در این یادداشت منظور ما بررسی ضرورت سفر حج عمره (مستحب) در شرایط و موقعیت کنونی است و در صدد آن نیستیم تا با سفر حج تمتع که بر هر مسلمان دارای توانایی این سفر یک بار در عمر، واجب است، مخالفت نماییم. اما باید در نظر داشته باشیم مبادا، سفر حج عمره، این عمل خیر ما، منجر به تامین هزینه های مالی جریان های انحرافی و تکفیری گردد و از این طریق قلب رسول گرامی اسلام(ص) جریحه دار شود.
جای تاسف است که از زمان حکومت آل سعود بر سرزمین وحی، روز به روز از حرمت حرمین الشریفین کاسته می شود و در روزگار فعلی، مسئولان کشور عربستان و خاندان آل سعود، از جمله مهم ترین تامین کنندگان مالی جریان های تکفیری و ضد مردم سالاری در منطقه خاورمیانه به حساب می آیند و با در نظر گرفتن این مهم که درآمد عربستان سعودی از محل زائرین خانه خدا به جیب چه کسانی می رود و به دست چه کسانی اسلحه می دهد، رفتن یا نرفتن به حج عمره را تحت الشعاع قرار می دهد. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری می یابد که از یک سو در برهه زمانی فعلی، عربستان سعودی بیشترین نقش را در کشتار مردم یمن ایفا می کند و از سوی دیگر با وجود سودآوری فراوان زائران ایرانی برای عربستان سعودی، هر روز شاهد یک توهین جدید از سوی مقامات سعودی هستیم و ادامه این روند به هیچ عنوان، عزت مردم ایران را تامین نخواهد کرد.
حدیث امام علی درباره حج مستحبی
در دین مبین اسلام، در شرایط عادی، عمره و حج غیر واجب، مستحب می باشد. حتی به گونه ایی است که در وهله اول، توصیه پیشوایان معصوم، این است که با صرفه جویی در مخارج حج و جلوگیری از هزینه های غیر ضروری، مسلمانان، هم حج مستحب را انجام دهند و هم بتوانند مبلغ صرفه جویی شده را به صدقات و خیرات و کمک به فقرا، اختصاص دهند، تا بدینوسیله، هم به معنویت موجود در مناسک حج دست یافته و هم به دیگر الزامات اجتماعی، چون کمک به دیگران، عمل نمود. از امام صادق، چنین نقل شده است:
عَنْ سَعِیدٍ السَّمَّانِ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی حَدِیثٍ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ الْحَجُّ أَوِ الصَّدَقَةُ فَقَالَ مَا أَحْسَنَ الصَّدَقَةَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ قُلْتُ أَجَلْ فَأَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ مِنْ أَنْ یَحُجَّ وَ یَتَصَدَّقَ قَالَ قُلْتُ مَا یَبْلُغُ مَالُهُ ذَلِکَ وَ لَا یَتَّسِعُ قَالَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُنْفِقَ عَشَرَةَ دَرَاهِمَ فِی شَیْءٍ مِنْ سَبَبِ الْحَجِّ أَنْفَقَ خَمْسَةً وَ تَصَدَّقَ بِخَمْسَةٍ أَوْ قَصَّرَ فِی شَیْءٍ مِنْ نَفَقَتِهِ فِی الْحَجِّ فَیَجْعَلُ مَا یَحْبِسُ فِی الصَّدَقَةِ فَإِنَّ لَهُ فِی ذَلِکَ أَجْراً. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۱۵)
سعید السمان از امام صادق پرسش می نماید: حج برتر است یا صدقه؟. امام صادق، پاسخ میفرمایند: صدقه در راه خدا چه كار خوبى است؟ و اين جمله را سه نوبت زمزمه كرد. من گفتم: درست. اما اجر كدام يك بيشتر است؟ ابو عبد اللَّه گفت: چه مانعى دارد كه انسان، هم به حج خانه خدا بيايد و هم در راه خدا صدقه بپردازد؟ (راوی میگوید) من گفتم: اگر توان مالی عمل به هر دو عبادت را نداشته باش، چه مىتواند بكند؟ امام صادق، گفت: اين كار كه غير ممكن نيست: مثلا هر گاه كه قرار باشد ده درهم هزينه سفر كند به پنج درهم اكتفا كند و پنج درهم ديگر را در راه خدا صدقه كند و اگر تا اين حدّ نیز ممكن نباشد، آن چه مىتواند از هزينه سفر بكاهد و هزینه صرفه جویی را صدقه كند كه اجر او كامل شود. من گفتم: بلى با اين رهنمود شما مىتوانيم به هر دو عبادت موفّق شويم.
اما در هر حال، هر انسانی به حال خود آگاه تر از دیگران است و باید با استفاده از عقل و دانش خود، ملاحظه نماید که کدام رفتار مستحب، از ریا و هوای نفس او دورتر بوده و جنبه های معنوی را در او تقویت نموده و او را به خدا نزدیک تر می نماید و سپس به یافته های عقلی خود در این زمینه عمل نماید. مطمئنا هر عملی که از ریا دورتر و به اخلاص نزدیکتر باشد، ثواب بیشتری را به دنبال خواهد داشت و توصیه های متفاوتی که پیشوایان معصوم(ع) می نمودند، بگونه ای که یک بار حج را توصیه نموده اند: دِرْهَمٌ تُنْفِقُهُ فِی الْحَجِّ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِینَ أَلْفَ دِرْهَمٍ تُنْفِقُهَا فِی حَق. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۱۵) و بار دیگر، صدقه را مناسب و بهتر از حج می دانستند: لَقَضَاءُ حَاجَةِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ أَفْضَلُ مِنْ حَجَّةٍ وَ حَجَّةٍ وَ حَجَّةٍ حَتَّى عَدَّ عَشْرَ حِجَج. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۳، ص ۳۰۵)، در همین راستا، ارزیابی میشود. و ظاهرا، برگرفته از همین اصل کلی فوق (رعایت اخلاص و شرایط زمان و مکان) و با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان بوده است.
لکن در شرایط فعلی و با توجه به مسائل پیش آمده، و به دلیل جنایات نظام سعودی در منطقه به‌ویژه یمن و خیانت شنیع مأموران آل سعود در فاجعه منا، شیعیان می توانند عمره و حج مستحبی، را تعطیل نمایند و در مقابل به فقرا و نیازمندان، رسیدگی کرد. کما اینکه ابو بصير از امام باقر(ع) نقل می کند که، ایشان فرمودند:
وَ لَأَنْ أَعُولَ أَهْلَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَسُدَّ جَوْعَتَهُمْ وَ أَكْسُوَ عَوْرَتَهُمْ فَأَكُفَّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَحُجَّ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ حَجَّةً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ عَشْراً وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّى بَلَغَ السَّبْعِينَ. (کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۱۹۵)
اگر هزينه زندگى خانوادهاى مسلمان را بپردازم، سيرشان سازم، آنها را بپوشانم و از مردم بىنيازشان گردانم، نزد من، محبوبتر از آن است كه حج بگزارم و حج بگزارم و حج بگزارم تا ... هفتاد حج.
روشن است كه اين سنجشها و ترجيحها، ميان حج مستحب و صدقه مستحب (انفاق) است و نه ميان حج واجب و صدقه مستحب؛ چون هيچ مستحبى نمىتواند جاى واجب را بگيرد يا از آن، بالاتر باشد.
و البته درباره امکان تعطیلی حج مستحبی (عمره)، می توان به حدیثی از امام علی در این باره، استناد کرد:
لَوْ كَانَ لِي وَادِيَانِ يَسِيلَانِ ذَهَباً وَ فِضَّةً مَا أَهْدَيْتُ إِلَى الْكَعْبَةِ شَيْئاً لِأَنَّهُ يَصِيرُ إِلَى الْحَجَبَةِ دُونَ الْمَسَاكِينِ. (شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۲، ص ۴۰۹) اگر دو رودخانه مواج از طلا و نقره داشته باشم، هیچ چیز به کعبه اهدا نخواهم کرد، زیرا به پرده داران «ناشایست» می رسد نه به مساکین و مستمندان.
که مصداق بارز "پرده داران ناشایست و نالایق" در حدیث فوق در عصر معاصر، خاندان آل سعود به عنوان کلید دار کعبه، می باشند که صلاحیت و شایستگی، اداره حرمین شریفین را ندارند.
و یا حتی شیعیان می توانند عمره و حج مستحبی خویش را تبدیل به زیارت حرم امام حسین(ع) کنند و بی‌شک ثوابی مضاعف دریافت خواهند کرد و از جانب شخص نازنین پیامبر اکرم(ص) نیز، بی‌جواب نخواهد ماند. زیرا در چنین حالتی که آل سعود و پیروان آنان (داعش)، به نابودی شیعیان امیرالمومنین، کمر همت بسته اند، شیعه نیز به تاسی از مولاو سرور خویش، امام حسین، که در روز هشت ذی الحجه حج مستحبی و عمره مفرده خویش را تمام کرد و راه کربلا را پیش گرفت، عمل نموده و اربعین حسینی را مقدمه و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، امام عصر و زمان، حضرت مهدی موعود، سازد. چنانکه وقتی عبدالله بن زبیر از امام حسین(ع) پرسید: آیا حج را ترک می‌کنید!؟ امام حسین فرمودند: لَأَنْ أُدْفَنَ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُدْفَنَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَة. (ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۷۳) دفن شدن کنار فرات را بر دفن شدن کنار خانه کعبه ترجیح می‌دهم.
امام خمینی: به جای سفر حج مستحبی، ایران را بسازید
امام خمینی، روز ۲۶ خرداد ماه سال ۱۳۵۸ در پیامی مردم ایران را به جهادی همگانی برای سازندگی ایران دعوت کردند. متن کامل این پیام در روزنامه های ۲۷ خرداد منتشر شد. در بخشی از این پیام که در روزنامه اطلاعات بیست و هفتم خرداد ماه سال ۵۸ منتشر شده آمده است:
«همه موفق باشند که در این جهاد شرکت کنند و این خرابه را بسازند و برادران خود را کمک نمایند، که شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد. بلکه من از اشخاصی که برای زیارت ها مثل زیارت مکه معظمه و مدینه منوره می خواهند به طور استحباب بروند، از آن ها می خواهم و تقاضا می کنم که شما برای ثواب می خواهید مکه مشرف بشوید و یا می خواهید مدینه منوره و یا به عتبات (آن موقع، صدام حاکم کشور عراق، بود) مشرف شوید، امروز ثوابی بالاتر از این نیست که به برادران خودتان کمک کنید. و این سازندگی را همه با هم شروع کنید که ایران خودتان درست ساخته بشود.
مقام معظم رهبری: حالا هر سال، عمره نروید
در همین رابطه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی نیز در تاریخ ۳۰ /۱۱/ ۱۳۸۵در دیدار مسئولان و دست‌اندرکاران اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ در مورد عمره مفرده اظهار نظری به شرح زیر کرده اند:
"اگر از من سؤال کنند کسی ثروتی تولید کند برای اینکه بیست نفر یا صد نفر انسان را که زندگیشان سرشار از محرومیت است، به نوا برساند، یا مثلاً فرض بفرمایید که پنجاه نفر را که در فلان شهر زندگی میکنند و در آرزوی یک بار زیارت قبر مطهر علی‌بن‌موسی الرضا در حسرتند و نتوانستند بروند، اینها را با ثروتش به زیارت ببرد، این بهتر است یا با همین پولی که میخواهد با آن تولید ثروت کند، ده سال پشت سر هم عمره برود، بنده به طور قطع و یقین و بدون هیچ تردید خواهم گفت اولی مقدم است. حالا هر سال عمره نرود".
بنابراین، در مجموع، می توان چنین نتیجه گرفت که چناچه عزت و کرامت مسلمانان شیعه، حفظ نشود و هزینه عمره مستحبی، تبدیل به گلوله برای کشتار شیعیان، شود، قطعا حج مستحبی و عمره، موجب ثواب و قرب الهی نخواهد بود و باید تحریم شود.
تفکیک میان حج واجب و حج مستحب
اما درباره حج واجب، مساله شاید فرق کند. زیرا برخی از کارشناسان امر، معتقدند، اگر برای رهایی از هتاکی های سعودی، به جای تحرک بیشتر دولت ایران، به تعطیلی حج واجب، فکر کنیم؛ ممکن است هم دشمن سعودی، گستاخ تر شود و هم از این حربه را برای خارج کردن شیعه از دایره مسلمین و تبلیغات مسموم علیه مذهب شیعه، استفاده کند. البته ممکن است در آینده و با تداوم دشمنی های آل سعود با مذهب اهل بیت، و بنابر مصالحی عظیم تر، همچون اقدام امام راحل در سال ۶۶ و بعد از کشتار خونین ایرانی ها در مراسم برائت از مشرکین توسط خاندان آل سعود، این بار نیز، مقام معظم رهبری، بنابر مصلحت و حکم حکومتی، به تعطیلی حج، حکم بفرمایند. به عنوان مثال، اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده می تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعویق بياندازند.
اسلام دارای مبانی و اركانی است. يكی از اين اركان، حج است. چنانكه امام باقر(ع)، فرمود: اسلام بر پنج پايه بنيان نهاده شده است: نماز، زكات، روزه، حج و ولايت. بنابراين، آن كس كه عمدًا حج نگزارد، ركنی از اركان دين الهی خويش را نابود كرده و در نتيجه اسلام كامل را از بين برده است. و نیز امام صادق(ع)، چنین میفرمایند: لَوْ كَانَ لِأَحَدِكُمْ مِثْلَ أَبِی قُبَيْسٍ ذَهَبٌ يُنْفِقُهُ فِی سَبِيلِ اللَّهِ مَا عَدَلَ الْحَج. (مجلسی، بحار الانوار، ج ۹۶، ص ۸) اگر کسی به وزن کوه ابوقبیس (کوهی بزرگ)، طلا در راه خدا انفاق کند جای حج (واجب) را نمیگیرد.
سفر حج، یکی از سفر های معنوی و مقدس است که در رشد و تعالی انسان ها و آشنایی با تاریخ و فرهنگ اسلام و ارتباط آنان با خالق مهربان تأثیر به سزا و غیر قابل انکاری دارد. شاید به همین دلیل است که چنین سفری در آیات قرآن و روایات معتبر مورد تشویق و ترغیب قرار گرفته است و قرآن مجید حج تمتع را برای همه کسانی که استطاعت و توانایی انجام آن را داشته باشند واجب شمرده شده است.
وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ. (سوره آل عمران، آیه ۹۷)
براى خدا، حج آن خانه بر کسانى که قدرت رفتن به آن را داشته باشند واجب است. و هر که راه کفر پیش گیرد، بداند که خدا از جهانیان بىنیاز است.
و نیز ائمه معصومین با تاسی از کلام وحی، فرموده اند:
مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ لَمْ یَمْنَعْهُ مِنْ ذَلِکَ حَاجَةٌ تُجْحِفُ بِهِ أَوْ مَرَضٌ لَا یُطِیقُ فِیهِ الْحَجَّ أَوْ سُلْطَانٌ یَمْنَعُهُ فَلْیَمُتْ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً. (کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۶۹)
کسی که حج واجب خود را ترک کند و با همین حالت از دنیا برود غیر مسلمان از دنیا رفته است.
شرایط وجوب حج
حجّ و زیارت خانه خدا و انجام اعمالى که آنها را مناسک حجّ مى‌نامند و در تمام عمر یک بار بر همه کسانى که داراى شرایط زیر باشند واجب است: ۱- بالغ باشند. ۲ - عاقل باشند. ۳ - با انجام حجّ، عمل واجب دیگرى را که مهمتر از حجّ است ترک ننمایند یا کار حرامى که اهمیتش در شرع بیشتر است را بجا نیاورند. ۴ - استطاعت داشته باشند که آن، به چند چیز حاصل مىشود: الف: داشتن زاد و توشه راه و آنچه در سفرش به آن محتاج است و مرکب سوارى مورد نیاز، یا مالى که بتواند به وسیله آن، اینها را به دست آورد. ب: نبودن مانعى در راه و عدم وجود ترس از خطر و ضرر بر جان و عِرض و مال خویش، که اگر راه بسته است یا ترس از خطرى وجود دارد حجّ بر او واجب نیست، ولى اگر راه دیگرى دارد هر چند دورتر است لازم است از آن راه به حجّ رود. ج : توانایى جسمانى بر انجامِ مناسک حجّ. د: داشتنِ وقتِ کافى براى رسیدن به مکه و انجام مناسک. ه. داشتنِ مخارجِ کسانى که خرج آنها بر او شرعاً یا عرفاً لازم است. و: داشتنِ مال یا کسب و کارى که بعد از بازگشت بتواند با آن زندگى کند.
بنابراین کسانی که دارای شرایط بالا باشند حج تمتع بر آنها واجب است حتماً باید شخصاً حج به جا بیاورند و با صرف پول در راه های خیر یا اعزام دیگران به حج، این واجب از آنها برداشته نمی شود.
بله. از شرايط وجوب حج، علاوه بر تمکن و استطاعت مالی، استطاعت جانی و امنيت جان در سفر هم از ديگر شرايط است. اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده می تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعويض بياندازند.
آیا بعد از فاجعه منا، حج واجب، باید تعطیل شود؟
اگر ایرانیان در کانون مرکزی جغرافیای جهان اسلام و بزرگترین اجتماع عظیم مسلمین که در سال، فقط یک بار، برگزار میشود، حضور نداشته باشند، عربستان و آل سعود، تبلیغات مسموم و برنامه های بسیار مخرب تدارک خواهد کرد. و ایران به عنوان طلایه دار اسلام شیعی و مهمترین مانع گسترش وهابیت و تفکرات سلفی افراط گرای مذهبی در اهل سنت همچون داعش و القاعده، از حوزه اثر گذاری به حاشیه سوق داده خواهد شد.
علاوه بر این در حال حاضر و با توجه به اجتماع عظیم ۲۰ میلیونی شیعیان در مراسم اربعین حسینی، حتی اگر عقب از حج واجب، عقب نشینی مذهبی بکنیم، ممکن است در فرداها، دست نشانده های سعودی و تروریستی های سلفی داعش و القاعده، با برنامه ریزی و توطئه، اقدام به انفجار و ناامن کردن مراکز مقدسه شیعه، و مشابه این مسائل می کنند تا زیارت کربلا و نجف و کل عتبات عراق، نیز تعطیل شود. بنابراین، لازم است در مقطع فعلی و در حال حاضر، در اقدامی پیش دستانه و بنابر مصالح عظیم جهان اسلام و مذهب شیعه، و بلکه بنابر تکلیف واجب دینی، در حج واجب که در سال، فقط یک بار تکرار میشود، از این فرصت، کمال استفاده را داشت. لکن اگر بنابر مصالحی بزرگتر و مهم تر، همچون تعطیلی حج واجب از طرف امام خمینی بعد از کشتار خونین حج سال ۶۶، شرایط در ماه های آینده، ایجاب کند، قطعا داستان، فرق خواهد کرد.
توجه به حکمت و اسرار حج
حج آثار و برکات زیادی دارد که در هیچ یک از فرایض دینی به صورت یکجا وجود ندارد و در برخی روایات آمده که حج انسان را از گناه و آلودگی پاک می‌کند و خداوند به وسیله حج روح او را آرام کرده و انسان را نورانی می‌کند؛ نورانیتی که تنها اولیای خدا می‌تواند ببیند.
حج از جمله دستورات اسلامی است که دو ویژگی فردی و اجتماعی مهم را به دنبال دارد:
الف: ویژگی فردی حج، ایجاد نوعی رشد معنوی در انسانهاست که به سختی می توان آن را در عبادات واجب دیگر جستجو نمود. حال حج با آن همه مناسک و اعمال آن، و مکان هايی که يادآور عبادات و عذر و توبه حضرت آدم سلام الله عليها در منی و عرفه، سختی‌ها و مجاهدت های حضرت ابراهيم و اسماعيل در مبارزه با بت ها و نمروديان، مبارزات پيامبر خاتم با کفار و بت پرستان، مکان و فرصتی خاص برای کسب مقامات روحانی معنوی، توبه و بازگشت به سوی خداوند غفار و کريم، حال همه آنها را باید کنار گذاشت؟
البته طبیعی است که هر شخصی به اندازه توانایی های خود، خواهد توانست بهره های لازم را از این عبادت بزرگ الهی دریافت نماید. چنانکه امام صادق، درباره ثمرات و فوائد حج واجب، چنین میفرماید:
الْحُجَّاجُ یَصْدُرُونَ عَلَى ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٌ یُعْتَقُ مِنَ النَّارِ وَ صِنْفٌ یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَةِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ صِنْفٌ یُحْفَظُ فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَذَاکَ أَدْنَى مَا یَرْجِعُ بِهِ الْحَاج. (کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۲۵۳) امام صادق، فرمودند: حاجيان، با سه نوع پاداش الهى به خانه خود بازمی‌گردند: يك دسته از آتش دوزخ رها میشوند كه گناه گذشته و آينده آنان بخشوده میگردد. و يك دسته از گناهان خود پاك میشوند مانند آن روزى كه از مادر به دنيا آمدهاند. و يك دسته از حيث مال و خاندان خود بيمه ايمنى دريافت میكنند، و اين نازلترين پاداشى است كه يك نفر حاجى دريافت میكند.
طبق احادیث اسلامی، حج، مایه تقویت دین، سلامتى بدن، فزونى رزق، استجابت دعا، رهایی از فقر، در خیر و خوبى به سر بردن، ایمنى از حساب در قیامت، آرامش جان، از بین رفتن غرور و تکبر، روى آوردن به خدا و بیرون آمدن از گناه است.
ب: ویژگی اجتماعی حج، برقرار ماندن مرکزیت واحدی برای تمام مسلمانان است، بگونه ای که این مرکز الهی، هیچگاه نباید تعطیل و یا تضعیف شود. آنچه از سخنان معصومان(ع) برداشت می شود، این است که اگر نرفتن به حج، موجبات تضعیف حج را به وجود آورده، کعبه را خالی از جمعیت نموده و به جنبه اجتماعی حج، آسیب رساند، هیچ کار خیر دیگری نمی تواند جایگزین حج به شمار آمده و با هیچ بهانه ای نباید از آن، شانه خالی نمود.
آری، میشود به تنهایی و در خانه هایمان نماز را اقامه کرد و به تنهایی و در سرزمین خود، می توان تعدای فقیر را سیر کرد، اما نمایش ابهت و عظمت جهانی دین اسلام و نمایش جهانی این کنگره عظیم حج، و اجتماع عظیم میلیونی که تنها در حج و اربعین حسینی، به نمایش گذاشته میشود، قابل مقایسه نیست. همچنین ابر قدرت های بزرگ دنیا را جز با وحدت و برادری و اتحاد و مقاومتی که در کنگره عظیم و جهانی حج به نمایش جهانی گذاشته می شود، نمی توان شکست داد و این همان فلسفه مهم حج است که نه کمک به فقرا و نه قربانی و نه نماز و روزه هیچ کدام نمی تواند جایگزین آن شود و دشمن در تلاش برای نابود کردن این همبستگی و فلسفه است.
حج، این واجب الهی به اندازه ای مهم است که اگر روزی پیش آید که مسلمانان، به هر دلیل، تمایلی به سفر حج نداشته باشند، رئیس حکومتهای اسلامی موظفند، حتی با پرداخت هزینه سفر از اموال عمومی، آنان را وادار به این مسافرت نمایند. چنانچه امام صادق، چنین میفرمایند: لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَكُوا الْحَجَّ لَكَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ لَوْ تَرَكُوا زِيَارَةَ النَّبِيِّ ص لَكَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ أَمْوَالٌ أَنْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۲۴)
اگر مردم خانه خدا را متروك بگذارند، بر حكومت اسلامى واجب است كه مردم را به زيارت حج و توقف در كنار خانه خدا مجبور كند. اگر مردم حرم مدينه را متروك بگذارند، بر حكومت اسلامى واجب است كه مردم را به زيارت حرم رسول خدا و توقف در مدينه مجبور كند و اگر مردم فقير و نيازمند باشند، بايد از بودجه اسلامى هزينه سفر آنان را تأمين كند. (حج بیرق و پرچم جهانی اسلام است و همیشه باید باقی بماند)
بشارت امام صادق(ع) به داغدیدگان فاجعه منا
اما در میان این ماجرا اجر و پاداش کسانی که مظلومانه جان باختند، حرف دیگری است که با مراجعه به احادیث معصومین علیهم السلام آرامش خاصی به انسان دست میدهد. تا جایی که مطالعه این حدیث امام صادق علیه السلام که فرمودند: من مات فی طریق مکه ذاهبا او جائیا امن من الفزع الاکبر یوم القیامه، من مات محرما بعثه الله ملبیا. (کلینی، الکافی ج ۴، ص۲۶۳) کسی که در راه زیارت خانه خدا در مکه، در حال رفتن یا برگشتن از دنیا برود، از ناله بزرگ روز قیامت در امان خواهد بود، و اگر در حال احرام از دنیا رفته باشد، لبیک گویان در روز قیامت محشور می گردد. این حدیث، روح انسان را نشاط می بخشد و التیام قلب زخم خورده داغدیدگان است.
پاسخی به شبهات حج
حادثه غم انگیز شهادت حاجیان در منی باعث شده به جای پرداختن به اصل حادثه و محکومیت عاملان کثیف و ملعون برخی افراد از روی ناآگاهی و یا از روی عناد و گاهی هم برخی به خاطر این که خود را روشنفکر نشان دهند انتقاداتی درباره حج رفتن میکنند و میگویند آیا بهتر نیست هزینه حج صرف رسیدگی به فقرا شود؟
در این باره، علاوه بر انچه که در مطالب بالا تفصیلا، بیان شد، نکاتی چند، نیز، قابل طرح می باشد:
۱. اگر مسلمانی، حج واجب خود را انجام داده و بین انجام حج مستحبی و یا توصیه دینی دیگری، مردد باشد، به عنوان مثال، بین حج مستحب (عمره)، با عمل واجبی چون نفقه بر افراد واجب النفقه و یا نجات بیمارانی از مرگ، مردد شود که در حیطه سرپرستی او می باشند. بدیهی است نباید واجبات را به بهانه مستحبات (عمره) ترک نموده، و مسلما، می توان عمره مستحبی را ترک نمود. لکن اگر کسانی که دارای شرایط حج تمتع و واجب، باشند، حتماً باید شخصاً حج به جا بیاورند و با صرف پول در راه های خیر یا اعزام دیگران به حج، این واجب از آنها برداشته نمی شود.
۲. این سوال مطرح است که چرا در این غمخواری و مصیبت جانسوز، برای کمک به فقرا، فوری سراغ حج واجب، میروند؟ چرا به کسی ایراد گرفته نمیشود که چرا ماشین چند صدمیلیونی ثروتمندان را نمی بینید؟ چرا سفر به آنتالیا و دبی و تایلند و اروپا و ... را مطرح نمیکنید؟. آیا فقط پولهایی که هزینه حج میشوند قابلیت دادن به فقرا را دارند؟ چرا به هزینه تجملات خانه ها و مبلمان و تعویض پرده ها و لباس های رنگارنگ فروان ایراد نمیگیرید ولی حج ایراد دارد؟
۳. به نظر شما با وجود ثروتمندان مولتی میلیاردر در کشور چرا به فقرا آنچنان که باید کمک نمیشود؟ به نظر شما از نداشتن پول به اندازه کافی برای کمک به فقرا است یا از عدم توجه و عدم معنویت؟
۴. چرا بدون این که مصالح و فواید سفر حج را بدانیم، بیخودی و فقط با توجه به هزینه مادی، حج واجب را تخطئه میکنیم در حالی که حج واجب، یک سفر عبادی و سیاسی است.
۵. سفر شیعیان به حج تاثیرات زیادی بر فضای مکه و مدینه و تقویت شیعیان و پاسخ به شبهات و شایعات وهابی ها و علیه شیعه و خنثی سازی گرایشات سلفی همچون داعش و طالبان و ... میشود.
۶. آیا میشود عرصه بزرگترین کنگره مسلمانان (حج) را خالی کرد؟ آیا شما میدانید که حج چه تاثیر و اهمیتی در معنویت و زندگی فردی و اجتماعی دارد؟
۷. حج را اگر خدا واجب کرده قطعا باید بدانیم منافع و مصالحی دارد که برای جامعه و فرد ضروری است و اگر چنین ضرورتی وجود نداشت خدا آنرا واجب نمیکرد. حج نمایش قدرت مسلمانان جهان در برابر دشمنان مشترک است و تاثیر زیادی بر وحدت مسلمانان دارد.
۸. مسلم است زمانی حج حاجی، مقبول درگاه الهی، می شود که انسان، به فکر فقیران و نیازمندان جامعه باشد و از ثروتی که نصیب حاجی شده است، در راه رفع مشکلات و گرفتاری های جامعه استفاده کند. به عبارت دیگر، حاجی وقتی مستطیع میشود، گوی اینکه به تمام وظایف خویش رسیده و انجام داده و فقط مانده حج واجب که باید ادا کند. از طرفی نیز یکی از شرایطی که برای یک حج مقبول ذکر شده این است که حاجی باید قبل از سفر حساب مالی خود را صاف کند و دینی بر گردنش نباشد و حق کسی در مالش نمانده باشد؛ اعم از حق واجب تا خمس و زکات مال.
۹. و در مقابل، در دین مبین اسلام، سفارش شده است که اگر ثروتمندان جامعه اسلامی، حقوق فقرا و نیازمندان را از طریق پرداخت خمس و زکات، انجام دهند، طبق روایت و حدیث، فقیری در جامعه یافت نخواهد شد. امام صادق علیه السلام در این راستا می فرمایند: «اگر مردم زکات اموال خود را پرداخت مى کردند، حتى یک مسلمان فقیر و محتاج در جامعه اسلامی، باقى نمى ماند.» (من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۷). بنابراین، به جای تاکید و پافشاری به ترک حج واجب، شایسته است، ثروتمندان جامعه را به پرداخت حقوق مالی نیازمندان از طریق ادای خمس و زکات، تشویق و سفارش کرد و نه ترک حج واجب.
۱۰. باید مراقب وسوسه های شیطان بود، چون او گام به گام، انسانها را از مسیر رضایت خداوند، دور نموده و به آنچه خود می خواهد، نزدیک می نماید! به عنوان نمونه، شیطان، هیچ گاه، حج را در مقایسه با تجملات زاید زندگی، قرار نمی دهد که مثلا آیا حج بهتر است و یا تعویض مبلمان منزل!؟ بلکه، ابتدا به ذهن افراد با ایمان، متبادر می نماید که صدقه بهتر از حج است و در مرحله بعد، انسان را از دادن صدقه نیز منصرف نموده و وانمود می نماید که "چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است! و ...
۱۱. در ضمن آل سعود، بسیار مشتاق است که ایران، خود داوطلب شده و مراسم عظیم حج واجب را تعطیل نماید. و این اشتیاق سعودی ها در عدم حضور مسلمانان ایران را می توان به وضوح در اعمال و رفتار و سخنان مسوولین و مقامات دینی و سیاسی کشور عربستان و پادشاهی آل سعود، مشاهده کرد. به راستی آیا ما نیز باید همچون آل سعود از مساله تعطیلی حج واجب، تبعیت کنیم؟
۱۲. ایرانیان در سال هزاران میلیارد، هزینه مسافرت به چند کشور توریستی از جمله ترکیه، مالزی، تایلند و ... می کنند که کل سهم عربستان از این مسافرت ایرانیان، باید توسط مراکز آمار و کارشناسان امر، تعیین شود. ولی جای سوال باقی است: هنگام توهین به مقدسات و سفر حج کل معنویات این سفر به فراموشی سپرده شده و آنگاه برخی، به فکر فقرا و اولویت های داخل کشور و یا تحریم حج واجب، می افتند. ولی با دیدن آگهی های تبلیغاتی برای کشور های دیگر، هیچ گونه اعتراضی ندارند. حال سوال اصلی این است که چرا هیچ فرد و یا گروهی، خواستار تعطیلی این سفرها و صرف هزینه های کلان آن در امور خیریه، نمیشود؟
۱۳. البته این شبهه (شبهه تعطیلی حج واجب و مکم به فقرا)، قدمتی به طول هزار سال دارد و در زمان معصومین، نیز رایج بوده است و تازگی ندارد، و هرچند که برخی از این افراد، در گفتار خویش، صادق نیستند و حتی در فرض تعطیلی حج، نیز فقرا، همچنان نیازمند، باقی خواهند ماند. چنانچه شخصی از امام صادق، چنین پرسید:
قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ نَاساً مِنْ هَؤُلَاءِ الْقُصَّاصِ یَقُولُونَ إِذَا حَجَّ الرَّجُلُ حَجَّةً ثُمَّ تَصَدَّقَ وَ وَصَلَ کَانَ خَیْراً لَهُ فَقَالَ کَذَبُوا لَوْ فَعَلَ هَذَا النَّاسُ لَعُطِّلَ هَذَا الْبَیْتُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ هَذَا الْبَیْتَ قِیَاماً لِلنَّاس. (شیخ صدوق، علل الشرایع، ص۴۵۲)
قصه پردازان می گویند اگر انسان یک مرتبه حج، بجا آورد کافی است، پس از آن مبلغ حج را خرج نیازمندان کند و صله رحم بجا آورد؛ امام صادق فرمود: دروغ می گویند (و در گفتار خویش، صادق نیستند) و آنگاه فرمود: اگر حج واجب خانه خدا تعطیل می شود (مهلت داده نمی شوند و عذاب الهی، نازل میشود) و خداوند، حج و کعبه را برای قیام الناس، قرار داده است.
از اینرو فقهای بزرگوار شیعه، در کتاب های حدیثی و فقهی، احادیثی را به نقل از امامان معصوم تحت عنوان" باب عدم جواز تعطیل الکعبه عن الحج"، را ذکر کرده اند.
نکته پایانی
حجّ خانه خدا در تمام عمر، تنها برای یک بار بر همه کسانى که داراى شرایط آن باشند، واجب است و تخلف از این واجب نیز، چون دیگر واجبات به هیچ بهانه ای مجاز نیست. همچنین حج واجب، نباید به هیچ بهانه ای، حتی صدقه و خیرات به دیگران، تعطیل شود. لکن حاکم اسلامی، بنابر مصالحی عظیم تر و مهمتر، می تواند حج را برای مدتی، تعطیل، اعلام نماید.
و اما در شرایط فعلی و به دلیل جنایات نظام سعودی در منطقه به ویژه یمن و خیانت شنیع مأموران آل سعود در فاجعه منا اگر شیعیان، عمره و حج مستحبی خویش را تبدیل به زیارت حرم امام حسین(ع) کنند، بی‌شک ثوابی مضاعف دریافت خواهند کرد و از جانب شخص نازنین پیامبر اکرم(ص) نیز، بی‌جواب نخواهد ماند. زیرا در چنین حالتی که آل سعود و پیروان آنان (داعش)، به نابودی شیعیان امیرالمومنین، کمر همت بسته اند، شیعه نیز به تاسی از مولاو سرور خویش، امام حسین، که در روز هشت ذی الحجه حج مستحبی و عمره مفرده خویش را تمام کرد و راه کربلا را پیش گرفت، عمل نموده و اربعین حسینی را مقدمه و زمینه ساز ظهور منجی عالم بشریت، امام عصر و زمان، حضرت مهدی موعود، سازد. چنانکه وقتی عبدالله بن زبیر از امام حسین(ع) پرسید: آیا حج را ترک می‌کنید!؟ امام حسین فرمودند: لَأَنْ أُدْفَنَ بِشَاطِئِ الْفُرَاتِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُدْفَنَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَة. (ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۷۳) دفن شدن کنار فرات را بر دفن شدن کنار خانه کعبه ترجیح می‌دهم.
بنابراین، با توجه به وقایع اخیری که در روابط ایران و عربستان پیش آمده و بی احترامی های مکرر سعودی ها به ایرانیان، از جمله تعرض به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده و نیز عدم اعطای ویزا به مسوولین ایرانی و نیز خط و نشان کشیدن مقامات سیاسی ریاض علیه ایران و توهین های مکرر به دیپلماسی دولت فعلی، به نظر می رسد، توصیه حکیمانه امام راحل(ره) و رهبر انقلاب باید در عمره مستحبی، عملیاتی شود و آبادنی ایران و کمک به فقرا و نیازمندان، مقدم بر سفرهای مستحبی (عمره) به عربستان شود.
اما درباره حج واجب، مساله شاید فرق کند. زیرا برخی از کارشناسان امر، معتقدند، اگر برای رهایی از هتاکی های سعودی، به جای تحرک بیشتر دولت ایران، به تعطیلی حج واجب، فکر کنیم؛ ممکن است هم دشمن سعودی، گستاخ تر شود و هم از این حربه را برای خارج کردن شیعه از دایره مسلمین و تبلیغات مسموم علیه مذهب شیعه، استفاده کند. البته ممکن است در آینده و با تداوم دشمنی های آل سعود با مذهب اهل بیت، و بنابر مصالحی عظیم تر، همچون اقدام امام راحل در سال ۶۶ و بعد از کشتار خونین ایرانی ها در مراسم برائت از مشرکین توسط خاندان آل سعود، این بار نیز، مقام معظم رهبری، بنابر مصلحت و حکم حکومتی، به تعطیلی حج، حکم بفرمایند. به عنوان مثال، اگر حاکم اسلامی تشخيص دهد که امنيت و جان حجاج در خطر است و تلاش آنها در رفع موانع کافی نبوده می تواند با صلاحديدی که دارند اين سفر معنوی را برای مدتی تعطيل کنند و به تعویق بياندازند.
و اما در پاسخ به شبهه قدیمی تعطیلی حج واجب، باید به اجمال چنین پاسخ گفت: ایرانیان در سال هزاران میلیارد، هزینه مسافرت به چند کشور توریستی از جمله ترکیه، مالزی، تایلند و ... می کنند که کل سهم عربستان از این مسافرت ایرانیان، باید توسط مراکز آمار و کارشناسان امر، تعیین شود. ولی جای سوال باقی است: هنگام توهین به مقدسات و سفر حج کل معنویات این سفر به فراموشی سپرده شده و آنگاه برخی، به فکر فقرا و اولویت های داخل کشور و یا تحریم حج واجب، می افتند. ولی با دیدن آگهی های تبلیغاتی برای کشور های دیگر، هیچ گونه اعتراضی ندارند. مضاف بر اینکه، در سفر به این گونه کشورها، معمولا عمل معنوی و دینی، نیز انجام داده نمیشود. حال سوال اصلی این است که چرا هیچ فرد و یا گروهی، خواستار تعطیلی این سفرها و صرف هزینه های کلان آن در امور خیریه، نمیشود؟
نظر شما